Φιλοίτια Έπη

Ο ΟΜΗΡΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΒΟΣΚΟΙ Jean Baptiste Corot, 1845.. Saint-Lô, Musée des beaux-arts.

ΟΜΗΡΙΚΗ ΦΙΛΟΤΗΣ

Δεν πρόκειται για μεταγενέστερη λέξη. Απαντά ήδη στα ομηρικά έπη, τόσο στην Ιλιάδα (έξι φορές) όσο και στην Οδύσσεια (τέσσερις φορές), συνοψίζοντας όλες περίπου τις εκδοχές και τις εφαρμογές που υπόκεινται στο ρήμα φιλέω, στο επίθετο φίλος και στο επίρρημα φίλως - επίσης ομηρικά, με πυκνή μάλιστα τα δύο πρώτα συχνότητα. Γύρω από αυτόν τον πυρήνα περιστρέφονται δεκατέσσερα, αν μετρώ καλά, σύνθετα (ρηματικά ουσιαστικά, επίθετα αλλά και κύρια ονόματα), με θετική ή αρνητική σημασία. Παραδείγματα ευπρόσδεκτα: φιλοφροσύνη, φιλόξενος, φιλομειδής, φιλοπαίγμων. Παραδείγματα απωθητικά: φιλοκτέανος (άπληστος, πλεονέκτης), φιλοκέρτομος (χλευαστικός), φιλοψευδής.

 Και τρία  ευρηματικά κύρια ονόματα: Φιλοίτιος, Φιλητορίδης, Φιλοκτήτης.

Επανέρχομαι στην ομηρική φιλότητα (που σημαίνει διάθεση και πράξη εταιρικής φιλίας), όχι μόνο για τη συναιρετική της τιμή και αξία, αλλά και επειδή στις μέρες μας έχει γίνει σήμα δυσεύρετο, μετρημένο ίσως στα δάχτυλα του ενός χεριού, για να θυμηθούμε και τον απελπισμένο Ιερομόναχο στη σολωμική Γυναίκα της Ζάκυθος. Με τους όρους αυτούς τα εταιρικά ζεύγη, που πλεονάζουν στην Ιλιάδα και μάλλον σπανίζουν στην Οδύσσεια, αποτελούν παραδειγματική παρηγοριά. Αίσθηση που διαπερνά και την αναμενόμενη σκηνική διδασκαλία του ιλιαδικού έπους από τον φιλέταιρο Στάθη Λιβαθινό και όσους νέους ασκούνται μαζί του από το περασμένο φθινόπωρο.

Η ιλιαδική πάντως φιλότητα δεν περιορίζεται μόνο στο εσωτερικό των δύο στρατοπέδων, που βρίσκονται κατά κανόνα σε εμπόλεμη σύγκρουση. Καθώς ο ιλιαδικός πόλεμος εξελίσσεται, οδεύοντας προς την απρόβλεπτη έξοδό του, ίχνη έντιμης φιλότητας διακρίνονται και μεταξύ αντιπάλων. Παράδειγμα η έκβαση της ευγενέστερης μονομαχίας του έπους μεταξύ Εκτορα και Αίαντα στην έβδομη ραψωδία. Οπου, καθώς πέφτει το βράδυ και οι δύο μονομάχοι παραμένουν ισόπαλοι και ισότιμοι, αποσύρονται ανταλλάσσοντας φιλικά δώρα μεταξύ τους. Παραθέτω τους οικείους στίχους (Η 293-303) σε μετάφραση - απευθύνεται ο Εκτωρ στον Αίαντα:

Τώρα ωστόσο πέφτει η νύχτα κι είναι σωστό να δείξουμε / στη νύχτα υπακοή. Στο μεταξύ εσύ, γυρίζοντας στα πλοία, / τους Αχαιούς να ευφράνεις, τη συντροφιά σου πιο πολύ / και τους δικούς σου που σου παραστέκουν./ Οσο για μένα, φτάνοντας στο μεγάλο κάστρο του Πριάμου, / τους Τρώες θα ευφράνω και τις μακρόπεπλες Τρωάδες / όσες για χάρη μου θα ευχηθούν στην τελετή. //

Ελα όμως τώρα οι δυο μας ν' ανταλλάξουμε δώρα πολύτιμα, / που κάποιος βλέποντας να ομολογήσει, Τρώας ή Αχαιός: / Αυτοί εχθροί αντικρίστηκαν σ' αγώνα φονικό, / και τώρα φίλοι αποχωρίζονται (στο πρωτότυπο: ηδ' αύτ' εν φιλότητι διέτμαγεν αρθμήσαντε).

Ομόλογη φιλότητα αναγνωρίζεται σαφέστερα και σε εξέχοντα εσωτερικά εταιρικά ζεύγη που εντοπίζονται και διακρίνονται τόσο στο συνταγμένο στρατόπεδο των Αχαιών όσο και στην παράταξη των επικούρων που συμμαχούν με τους Τρώες - η μακρινή απόσταση από τη γενέθλια γη ευνοεί προφανώς την προβολή τους.

Στο κεφάλαιο αυτό εφαρμόζεται μια γενικότερη αρχή ασύμμετρης συμμετρίας, που συνδέει και συνάμα διακρίνει τα δύο αντίπαλα στρατόπεδα στην Ιλιάδα, τόσο στο επίπεδο κατανομής των ηρώων όσο και στον καταμερισμό του μάχιμου χώρου μεταξύ Αχαιών και Τρώων. Παράδειγμα ασύμμετρης συμμετρίας σε δύο πρωτεύοντα (συγκρίσιμα μεταξύ τους) εταιρικά ζεύγη, μοιρασμένα στα δύο αντίπαλα στρατόπεδα, ανιχνεύεται στην ένθερμη φιλότητα Αχιλλέα - Πατρόκλου αφενός και Σαρπηδόνα - Γλαύκου αφετέρου. Περί αυτού όμως μιαν άλλη φορά.

Προς το παρόν επείγει η παράκαμψη μιας πρόχειρης παρεξήγησης. Σίγουρα το εταιρικό ζεύγος Πατρόκλου - Αχιλλέα επέχει κεντρική θέση στα δρώμενα του ιλιαδικού πολέμου από πλευράς Αχαιών, αλλά δεν είναι το μόνο. Με λίγη προσοχή εντοπίζονται τρία τουλάχιστον ακόμη, ελάσσονα έστω, εταιρικά παραδείγματα.

Το πρωιμότερο λανθάνει στην εξέλιξη της πρώτης και πρότυπης μάχης στην τέταρτη ραψωδία του έπους. Οπου ο Λεύκος (νεκρός από το δόρυ του πριαμίδη Αντιφου, που προοριζόταν για τον Αίαντα) εξονομάζεται εσθλός εταίρος του Οδυσσέα, γεγονός που εξάπτει τη φιλέταιρη εκδίκηση του ιθακήσιου ήρωα.

Διακριτικό εξάλλου είναι και το κρητικής φύτρας εταιρικό ζεύγος Ιδομενέα - Μηριόνη σε σύγκριση με το προφανές του Διομήδη και του Σθένελου, το οποίο μοιάζει αναπληρωματική εξίσωση προς εκείνο του Αχιλλέα - Πατρόκλου. Γιατί και πώς προσεχώς.

Προς το παρόν προτείνω να συναφθεί η ομηρική φιλότητα με το νεοελληνικό φιλότιμο ως ισότιμο και πολύτιμο εταιρικό ζεύγος.

Άρθρο πηγή Το βήμα του Δ. Μαρωνίτη