Ομηρική Φαρμακολογία

Ομηρική Φαρμακολογία Ομορφολογία
Αχ Ευρυνόμη, μην το λες κι ας με πονεί η ψυχή μου
να λούσω εγώ το σώμα μου και ν' αλειφτώ φτιασίδια.
(Οδύσσεια, Σ)

Ένα ακόμη μελέτημα για τον Όμηρο πιθανόν να γεννά στον αναγνώστη την υποψία ότι παλιές θεωρίες με νέο ντύμα έρχονται να προστεθούν με τη μορφή βιβλίου στα πολλά που κυκλοφορούν στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Σύμμαχος ωστόσο ο τίτλος, διασαφηνίζει ότι δεν πρόκειται για μελέτη φιλολογική αλλά για τη "Φαρμακοποιία" του Ομήρου.
Με τον όρο "Φαρμακοποιία" υπονοούνται δύο πράγματα, σχετικά μεταξύ τους. Το ένα είναι η πράξη του "ποιείν" φάρμακο και το άλλο είναι η κωδικοποίηση όλων των πρώτων υλών, δραστικών και αδρανών για την παρασκευή των φαρμάκων και των φαρμακομορφών, καθώς και των μεθόδων, των κανόνων και των ελέγχων που διέπουν την παρασκευή αυτή. Σήμερα, η κωδικοποίηση αυτή είναι έγγραφη, έχει σχήμα συνήθως ογκώδους βιβλίου και αποτελεί επίσημο κρατικό εγχειρίδιο.
Η λέξη φάρμακο υπάρχει αυτούσια τόσο στην Ιλιάδα όσο και στην Οδύσσεια, ενώ ο γλωσσικός πλούτος του ποιητή θησαυρίζει και άλλες, με το ίδιο νοηματικό περιεχόμενο λέξεις, όπως άλγος, πάθημα.
Στον κόσμο του Ομήρου φαρμακοποιούν θνητοί, θεοί και ημίθεοι. Υπάρχουν φάρμακα ήπια, φάρμακα εσθλά (καλά) και λυγρά (ολέθρια), θνητοφάγα και ανδροφόνα, αλλά και φάρμακα μητιόεντα (έξυπνα). Τα τελευταία αυτά θα μπορούσαν να θεωρηθούν προάγγελοι των "έξυπνων" σύγχρονων φαρμάκων τα οποία στοχεύουν ένα συγκεκριμένο όργανο, ιστό ή πλήθος κυττάρων.
Συναντούμε φαρμακοτεχνικές μορφές, όπως είναι τα έλαια, οι αλοιφές, οι σκόνες επιπάσεως και τα διαλύματα. Αναφέρονται διάφορα είδη χορήγησης: η διαδερμική, η επιδερμική, η per os (από το στόμα) και η υπογλώσσια.
Δρόγες, όπως η ρίζα, συνήθως κονιοποιημένη, άνθη και καρποί υπάρχουν και στα δύο έπη, και βέβαια μορφές θεραπείας προς τις οποίες στρέφεται με αγωνία και ελπίδα ο σημερινός άνθρωπος θεωρώντας πως επιλέγει ό,τι πιο νεωτεριστικό, κι ας είναι γνωστές εδώ και χιλιετίες. Τέτοιες είναι η μουσικοθεραπεία (Οδυσσέας - γιοι του Αυτόλυκου), η αρωματοθεραπεία (Αφροδίτη - Έκτορας), η με λόγια θεραπεία, επικουρική της βοτανοθεραπείας (Πάτροκλος - Ευρύπυλος) και η αυτοθεραπεία, ύστερα από επίκληση στον Θεό (Γλαύκος - Φοίβος Απόλλων).
Θα συναντήσουμε φάρμακα αγχολυτικά και αντικαταθλιπτικά, αντισηπτικά, παραισθησιογόνα και ναρκωτικά και, βέβαια, όπως σε κάθε Φαρμακοποιία, αντίδοτα, καθώς και τα φαρμακολογικά φαινόμενα "συνέργεια" και "ανταγωνισμό".
Όσον αφορά στην κωδικοποίηση των προδιαγραφών που διέπουν τις πρώτες ύλες, τις δράσεις, τη συσκευασία και τη φύλαξη των φαρμάκων - αλοιφή εννέα χρόνων αναφέρεται στην Ιλιάδα - υπάρχει, όχι βέβαια με τη σημερινή μορφή επίσημου βιβλίου, δεσμευτικού για όλους όσους έχουν σχέση με το φάρμακο.
Σε όλα τα βιβλία, κυρίως τα εκπαιδευτικά αλλά και τα ιστορικά και λογοτεχνικά, κατά τα τελευταία χρόνια, σχεδόν για κάθε φυτό ή δρόγη υπάρχει η φράση: "αναφέρεται από τον Όμηρο".
Ήθελα να βρω τον στίχο και να ψηλαφήσω στο πρωτότυπο τις λέξεις που όριζαν ή συντρόφευαν το συγκεκριμένο φυτό ή δρόγη. Η ομοιότητα η μεγάλη ανάμεσα στο σήμερα και το τότε, όσον αφορά στην ονοματολογία φυτών και δρογών, δεν σημαίνει μόνο τη διαχρονικότητα της γλώσσας, αλλά γίνεται γεφυράκι για όποιον θέλει να πηγαινοέρχεται με ασφάλεια μπρος - πίσω.
Η έντονη παρουσία του στοιχείου S (θείου) στα έπη Ιλιάδα και Οδύσσεια αποτελεί την αφορμή για να δοθούν ορισμένες πληροφορίες γι'αυτό.
Το θείο είναι γνωστό από την αρχαιότητα και βρίσκεται στον Περιοδικό Πίνακα ανάμεσα στο οξυγόνο και το τελλούριο. Θεωρείται στοιχείο διαβολικό - συνδέεται με αστραπές, με τον δαίμονα, την Κόλαση και τη θεϊκή τιμωρία - αλλά και ενάρετο - απαραίτητο στη γεωργία, στο θειάφισμα.
Πρόκειται για το σκόρπισμα εξαχνωμένου θείου (sublimated Sulfur NF) πάνω στα φύλλα και τους βλαστούς των φυτών, ιδιαίτερα της αμπέλου. Με την υγρασία και τον αέρα το θειάφι μετατρέπεται σε διοξείδιo θείου (SO2) και τελικά σε θειώδες οξύ που καταστρέφει διάφορους μικροοργανισμούς.
Το θειάφι είναι μέσον καθαρισμού και κάθαρσης στα χέρια του Αχιλλέα και του Οδυσσέα.
Ο Αχιλλέας, στην Ιλιάδα, καθαρίζει καλά με θειάφι και τρεχούμενο νερό το καλοδουλεμένο ποτήρι που του χάρισε η μητέρα του Θέτις και μετά σπονδίζει στον Δία.
Ο Οδυσσέας στην Οδύσσεια, ύστερα από τη μνηστηροφονία, αναλαμβάνει να καθαρίσει το σπίτι του. Ζητά από την τροφό του Ευρύκλεια να του προμηθεύσει το απαραίτητο θειάφι, το οποίο καίει στην αυλή για να εξαγνιστεί ο ίδιος και το παλάτι. Δηλαδή το στοιχείο αυτό έχει, κατά τον Όμηρο, όχι μόνο φυσικές αλλά και μεταφυσικές ιδιότητες.
Στην τραγωδία του Ευριπίδη Ελένη, η αιγύπτια μάγισσα Θεονόη λέει στην Ελένη:

πήγαινε μπρος εσύ να μου φωτίζεις
και κατά την πρεπούμενη συνήθεια
μες στον αιθέρα ανέμιζε το θειάφι
για να' ρθουν τ'ουρανού πνοές καθάριες
με τη φωτιά καθάρισε τον δρόμο
ανόσιο αν τον μόλυνε ποδάρι

Στους στίχους αυτούς οφείλεται και ο τίτλος του βιβλίου, στο οποίο μελετώνται μαζί με τα βότανα και δρόγες, ορυκτές και ζωικές, στα ομηρικά έπη.

Αιθέρια και Αρωματικά Έλαια

Αιθέρια ή πτητικά έλαια είναι σύνθετα, αρωματικής οσμής και ελαιώδους σύστασης φυτικά μείγματα διαφόρων ενώσεων, τα οποία εξατμίζονται στη συνηθισμένη θερμοκρασία, γι'αυτό και δεν αφήνουν κηλίδα στο χαρτί, όπως τα μόνιμα έλαια.

τα σκυλιά τα απομάκρυνε η κόρη του Δία, η Αφροδίτη
μέρα και νύχτα, και άλειφε τον Έκτορα με τριανταφυλλόλαδο αθάνατο,
για να μην τον ξεγδάρει ο Αχιλλέας που τον έσερνε δώθε - κείθε.
(Ιλιάδα, Ψ)

Η μόνη αναφορά αιθερίου ελαίου στις χιλιάδες στίχων της Ιλιάδας και της Οδύσσειας είναι του ροδελαίου και όλα τα άλλα αναφέρονται ανώνυμα.
Το τριανταφυλλόλαδο ή ροδέλαιο λαμβάνεται με απόσταξη με υδρατμούς από τα άνθη του φυτού Rosa gallica, damascena, centifolia κ.ά. Είναι το κατ'εξοχήν αιθέριο έλαιο αφού η πρώτη ύλη του, το ρόδο, θεωρείται ο βασιλιάς των λουλουδιών, με 25.000 είδη σε όλο τον κόσμο.
Από τον αρύβαλο, το μικρό πήλινο δοχείο που χρησίμευε για τη φύλαξη του τριανταφυλλόλαδου, η Αφροδίτη παίρνει λίγο με τις άκρες των δαχτύλων, το θερμαίνει τρίβοντάς το στις παλάμες της για να γίνει πιο λεπτόρρευστο ώστε να απορροφηθεί καλύτερα και ύστερα το εναποθέτει απαλά στο πληγωμένο, καταξεσκισμένο δέρμα του Έκτορα.
Ο Όμηρος, παρουσιάζει την Αφροδίτη να εφαρμόζει μία φαρμακοτεχνία, την αρωματοθεραπεία, η οποία επιβιώνει ως σήμερα και υπόσχεται πολλά στον τομέα της θεραπείας.
Από τις πολλές αναφορές της χρήσης των αρωμάτων και των μύρων από άντρες και γυναίκες, κοινούς θνητούς και βασιλείς, από θεούς και θεές, εύκολα συμπεραίνουμε την αταξική υιοθέτηση των αρωματικών και των αιθερίων ελαίων και τη χρήση τους στην καθημερινή ζωή.
Η θεά Ήρα π.χ. για να εμποδίσει τον Δία να βοηθήσει τους Τρώες στολίζεται με ολόχρυσα κοσμήματα και αλείφει το σώμα και τα ρούχα της με αρωματικό λάδι. Ύστερα παρασέρνει τον βασιλιά των θεών στην αγκαλιά της, πάνω στη λουλουδισμένη γη όπου φυτρώνει δροσερό τριφύλλι (Melilotus alba, Papilionaceae), μυρωδάτη ζαφορά (Crocus sativus, Iridaceae) και ζουμπούλια πυκνά και μαλακά (Hyacinthus orientalis, Liliaceae), όλα τους φαρμακευτικά φυτά. Καταφέρνει έτσι να τον αποκοιμίσει, οπότε απερίσπαστη τρέχει να εμψυχώσει τους Δαναούς που νικούν τους Τρώες. (Ιλιάδα, Ψ)
Σε αντίθεση με τη θεά Ήρα, η Πηνελόπη ομολογεί στην Ευρυνόμη ότι η θλίψη της δεν της επιτρέπει κάτι ανάλογο:

Αχ Ευρυνόμη, μην το λες κι ας με πονεί η ψυχή μου
να λούσω εγώ το σώμα μου και ν' αλειφτώ φτιασίδια.
(Οδύσσεια, Σ)

και αρνείται, παρόλο που ξέρει, όπως και ο Τηλέμαχος, ότι στο σπίτι της υπάρχει ευωδιαστό έλαιο σε αφθονία.
Ο Όμηρος επίσης αναφέρει τόσο στην Ιλιάδα όσο και στην Οδύσσεια το μύρο. Ο Αχιλλέας π.χ. προστάζει να φροντίσουν τον νεκρό Πάτροκλο, να τον λούσουν, να τον αλείψουν με αρωματικό λάδι και να γεμίσουν τις πληγές του με μύρο.
Το μύρο ή μύρα (Myrrha) είναι δρόγη που προέρχεται από πολλά είδη του γένους Commifera. Είναι από τα αρχαιότερα θυμιάματα, ακριβό και σπάνιο και η χρήση του φανερώνει οικονομική άνεση. Το ίδιο ισχύει για τα αρωματικά ύδατα και τις αλοιφές, φαρμακομορφές δηλαδή με μεγάλη προστιθέμενη αξία.

Η Παιώνια
Το φαρμακευτικό φυτό παιώνια, του γένους Paeonia, με πολλά είδη (P.californica, mascula κ.ά) χρησιμοποιήθηκε κατά τον τοκετό των γυναικών για την ανακούφιση από τους πόνους. Ο μυθικός νονός της, ο ιαματικός Παιήονας, για πρώτη φορά εμφανίζεται στο Ε' της Ιλιάδας. Καλείται να θεραπεύσει τον Άρη και τον Άδη, γι'αυτό πασπαλίζει τις πληγές του με σκόνη από αναλγητικά βότανα. Οι κόνεις επιπάσεως-Pulveres, είναι επίσημη φαρμακοτεχνική μορφή που αναφέρεται στις σύγχρονες Φαρμακοποιίες.
Πριν από τον Παιήονα, στο Δ' της Ιλιάδας υπάρχει η πρώτη αναφορά του όρου φάρμακο από τον Αγαμέμνονα, ο οποίος προστάζει να έρθει ο γιος του Ασκληπιού, ο Μαχάων για να γιατρέψει τον πληγωμένο Μενέλαο.

έλκος δ'ιητήρ επιμάσσεται ήδ' επιθήσει
φάρμαχα κεν παύσησι μελαινάων οδυνάων

την πληγή σου θα την εξετάσει γιατρός και πάνω του θα βάλει βότανα
που θα σταματήσουν τους μαύρους πόνους.
(Ιλιάδα, Δ)

Ο πληγωμένος Ευρύπυλος ζητά από τον Πάτροκλο να τραβήξει τη σαίτα από τον μηρό του και να πασπαλίσει πάνω της μαλακτικά βότανα, όπως τον δίδαξε ο Αχιλλέας.
Εδώ θα πρέπει να σημειωθεί ότι ενώ ο Όμηρος μιλά γενικά για φάρμακα οι μεταφραστές τα αποδίδουν, όχι ορθά, ως βότανα ή βοτάνια, στενεύουν δηλαδή την καταγωγή και τη δράση του φαρμάκου χαρακτηρίζοντάς το μόνο φυτικό.
Η ραψωδία Λ' εκτός από τις πολλές αναφορές σε φάρμακα έχει κάτι το ξεχωριστό, την παρουσίαση από τον ποιητή της Αγαμήδης, μοναδικής φαρμακογνώστριας στην Ιλιάδα, η οποία ήξερε τόσα βοτάνια όσα τρέφει η πλατιά γη.
Η μελέτη των φαρμάκων γενικά και των βοτάνων ειδικά δίνει συναρπαστικές πληροφορίες για τον βίο των ανθρώπων, τη μυθολογία τους, την αντίληψή τους για τη ζωή και τον θάνατο, τη θρησκεία και τον έρωτα, μ' άλλα λόγια την ιστορία και τον πολιτισμό τους.

Μέλι και Μελισσοκέρι
Δυσανάλογα ολιγάριθμες οι αναφορές στο μέλι στην Ιλιάδα και στην Οδύσσεια και από αυτές μόνο δύο κυριολεκτούν. Οι υπόλοιπες απαντούν είτε ως παρομοίωση (μελιηδέα οίνο - γλυκό κρασί σαν μέλι) είτε παραπέμποντας στη μέλισσα.
Το μέλι αποτελει συστατικό του κυκεώνα (μείγμα από κρασί Πράμνειο, κριθάλευρο, μέλι και νερό) τον οποίο ετοιμάζει η Ευκαμήδη στο συμπόσιο του Νέστορα κ.ά. καθώς και η Κίρκη για τον Οδυσσέα και τους συντρόφους του. Επίσης είναι συστατικό των χοών, όπως αφηγείται ο Οδυσσσέας

και έχυνα, γύρω από τα χείλη τους, σπονδές προς όλους τους νεκρούς
πρώτα μέλι με γάλα, κρασί μετά γλυκό, τρίτο νεράκι
και πάνω εκεί πασπάλιζα λευκό κριθάλευρο.
(Οδύσσεια, Λ)

Η Κίρκη συμβουλεύει τον Οδυσσέα να βουλώσει τα αφτιά των συντρόφων του με μελισσοκέρι - τη θαυμάσια αυτή ζωική δρόγη που χρησιμοποιείται στη Φαρμακευτική και στην Κοσμετολογία - για να μη μαγευτούν από το τραγούδι των Σειρήνων. Του λέει να διαλέξει φρέσκια κερήθρα, ώστε το κερί της να είναι εύπλαστο και να παίρνει άνετα το σχήμα του ωτικού πόρου χωρίς να τον ερεθίζει.
Δεν ξέρουμε αν η Κίρκη γνώριζε τον βασιλικό πολτό και τη φυσική γύρη, μελισσοκομικά προϊόντα με αναγνωρισμένη σήμερα μεγάλη θεραπευτική αξία. Ως μάγισσα όμως, σίγουρα θα γνώριζε ότι κάθε φορά που κάποιος διαλέγει από τον πάγκο του φαρμακείου τις ωτασπίδες από κερί, το κάνει για να μπορέσει έτσι να κλειδώσει, έξω από την κάμαρή του, τους τρομερούς θορύβους που τον τυραννάνε καθημερινά στις πόλεις και τον καταδικάζουν σε αϋπνία ή για να απολαύσει ένα μακροβούτι χωρίς να βουλώσουν τα αφτιά του.

Η Κίρκη, η Μεταμόρφωση, το Αντίδοτο

αποκλεισμένοι οι σύντροφοι του Οδυσσέα εκεί θρηνούσαν,
πάνω στην ώρα η Κίρκη τούς ρίχνει πρίνους, βαλανίδια
και καρπούς κρανιάς,
να φάνε όπως τα χαμοκύλιστα γουρούνια.
(Οδύσσεια, Κ)

Ξανά η Κίρκη. Από το κερί της μέλισσας στα γουρούνια. Η Κ ραψωδία της Οδύσσειας προικίστηκε με τη μαγεία που περιβάλλει τα φοβερά παθήματα του Οδυσσέα και των συντρόφων του, τους χοίρους, τα μαγικά ραβδιά, τα μάγια, τα φάρμακα και τα αντιφάρμακα. Όλα αυτά μπλέκονται κάτω από το άγρυπνο μάτι του Ερμή, ευτυχώς!
Ο μύθος γνωστός. Η Κίρκη-θεά, όπως την συστήνει ο Ερμής στον Οδυσσέα, ως φαρμακεύτρια όχι μόνον γνωρίζει φάρμακα καλά και κακά, αλλά και πώς να τα χρησιμοποιεί. Στο σπίτι της άναψε φωτιά και πάνω της τοποθέτησε τα καζάνια με τις φαρμακείες. Παρακολουθεί τους συντρόφους του Οδυσσέα από μακριά, ενώ παρασκευάζει τον κυκεώνα της, όπου ρίχνει βοτάνια φαρμακερά, να τον πιουν αυτοί, να μεταμορφωθούν σε χοίρους και να λησμονήσουν την πατρίδα τους. Το μαγικό ραβδί που κρατάει είναι σύμβολο εξουσίας και παραπέμπει στο χρυσό ραβδί με τα απολλώνεια φίδια του ιαματικού Ασκληπιού.

σαν ήπιανε, μ' ένα ραβδί τους χτύπησε
και μες στη χοιρομάντρα τους έκλεισε
κι είχαν φωνή και τρίχες και σώμα χοίρων
μα γερός σαν πρώτα ο νους τους ήταν.
(Οδύσσεια, Κ)

Ο Ερμής, με όψη εφήβου, συμβουλεύει τον Οδυσσέα πώς να ματαιώσει τα σχέδια της Κίρκης, η οποία θέλει να μεταμορφώσει και αυτόν. Του δίνει το μώλυ, βότανο με μαύρη ρίζα και άνθος λευκό σαν γάλα, για να μπορέσει να μείνει στο σώμα και την ψυχή αμάγευτος. Είναι το αντιφάρμακο, χάρη στο οποίο οι σύντροφοι θα ξαναγίνουν άνθρωποι, σε πείσμα της Κίρκης.
Πέρα από τον μύθο, υπάρχει η προσπάθεια της επιστημονικής εξήγησης η οποία συνδέεται με τα παραισθησιογόνα φάρμακα και τα αντίδοτα.
Ο κυκεώνας περιέχει:
 - τυρί (αμινοξέα τυραμίνη, καζείνη, ζωικό λίπος και καζεϊνικό ασβέστιο)
 - κριθάλευρο. Για να χυλώσει ο κυκεώνας, αυτό βράζεται, διαλύεται στο νερό κάθε υδατοδιαλυτή ουσία και από τον αμυλόκοκκο απελευθερώνονται η αμυλόζη και η αμυλοπηκτίνη που μαζί με το
 - μέλι κάνουν πυκνόρρευστο τον κυκεώνα και βελτιώνουν τις οργανοληπτικές του ιδιότητες
 - κρασί, ως συντηρητικό, με αντιοξειδωτική και αντιμικροβιακή ιδιότητα.
Στον Όμηρο, εκτός από το κριθάρι αναφέρονται το σιτάρι και η σίκαλη. Ως γνωστόν, στους στάχεις των αγρωστωδών, παρατηρούνται το καλοκαίρι και το φθινόπωρο μεγάλα μαύρα σώματα τα οποία από πολύ παλιά ονόμαζαν όλυρα ή βρίζα ή εργότια. Πρόκειται για το σκληρώτιο του παρασιτικού μύκητα Claviceps purpurea το οποίο ονομάζεται ερισυβώδης όλυρα και περιέχει αλκαλοειδή (εργομητρίνη, εργονοβίνη και εργοβασίνη, φάρμακα χρήσιμα στη γυναικολογία), εργοταμίνη (φάρμακο κατά της ημικρανίας) και λυσεργικό οξύ, το διαιθυλαμίδιο του οποίου, γνωστό ως LSD, είναι ψευδαισθησιογόνο, επηρεάζει τη συνείδηση, τη σκέψη, τη βούληση, το συναίσθημα και χρησιμοποιείται στην ψυχιατρική.
Το LSD είναι υδατοδιαλυτό! Σε ελάχιστη δόση προκαλεί παροδική ψύχωση, όμοια με τη σχιζοφρένεια. Διεγείρει κέντρα του Α.Ν.Σ. στον υποθάλαμο. Προκαλεί αγγειοσύσπση, διέγερση των μυών των τριχών, αύξηση της θερμοκρασίας, σιελόρροια, εμετό, ελάττωση της αρτηριακής πίεσης και βραδυκαρδία.
Με βάση τα παραπάνω συμπεραίνεται ότι το κριθάρι της Κίρκης ήταν μολυσμένο με εργότιο, γι'αυτό και η "μεταμόρφωση" των συντρόφων. Τα φάρμακα που αυτή προσθέτει στον χυλό πιθανόν είναι όπιο, κατασταλτικό του Κ.Ν.Σ.
Ο Όμηρος σπέρνει μήκωνες στην Ιλιάδα για να καρπίσουν στην Οδύσσεια και να δώσουν από τις άγουρες κωδείες το όπιο. Από τα πολλά αλκαλοειδή του οπίου η μορφίνη είναι το ισχυρότερο φυσικό αναλγητικό που προκαλεί ευφορία, νύστα και ύπνο. Η αλκοόλη του οίνου παρατείνει τη δράση της μορφίνης, αλλά ο εγκεφαλος δεν επηρεάζεται οργανικά από αυτήν παρά μόνον λειτουργικά.
Ο Οδυσσέας υπακούει στον Ερμή, πίνει τον μαγεμένο κυκεώνα αφού όμως έχει ρίξει μέσα το μώλυ, δρόγη η οποία σύμφωνα με τις περιγραφές του ποιητή ανήκει στο φυτό Μανδραγόρα ή Hyoscyamus niger, οικ. Solanaceae. Ο υο-σκύαμος ετυμολογείται από το υς=χοίρος + κύαμος=κουκί και περιέχει ουσίες οι οποίες ανταγωνίζονται την ακετυλοχολίνη, ουσία του παρασυμπαθητικού συστήματος και κατ' επέκταση το LSD. Ο Οδυσσέας δηλαδή πετυχαίνει με το μώλυ έναν επιθυμητό ανταγωνισμό, γλυτώνει από τα μάγια της Κίρκης και την αναγκάζει να δώσει το αντίδοτο και στους συντρόφους του.
Για όλα υπάρχει γιατρειά, που θα 'λεγε και ο ήρωας. Αρκεί να ξέρεις την κατάλληλη στιγμή. Μάστορας σ'αυτό ο Οδυσσέας, με τη βοήθεια του Θεού - cum Dei συνταγογραφούν ακόμη οι γιατροί - ξεγελά την μάγισσα.
Πρακτικά ίσως να μην έχει σημασία αν πρόκειται για LSD, μορφίνη ή ατροπίνη.
Η αναζήτηση της αλήθειας, που είναι μία αλλά έχει πολλά πρόσωπα, είναι αυτή που εμψυχώνει μια προσπάθεια και κάνει ένα κείμενο να σκαλώνει κάπου, ψηλά ή χαμηλά στον νου ή στην ψυχή μας και να μας κάνει συντροφιά...

Ελένη
Με έμμεσες και άμεσες αναφορές ο Όμηρος παρουσιάζει την Ελένη φαρμακογνώστρια και φαρμακοτέχνισσα, η οποία κατέχει και παρασκευάζει φάρμακα μητιόεντα (έξυπνα).
Μήτις είναι η ευφυία, που θα ονομαστεί αργότερα σοφία, φρόνηση, σύνεση και γνώμη και κατά τον Αριστοτέλη συνδέεται με το μέτρο και τον υπολογισμό.
Δεν υπήρξε και δεν θα υπάρξει φάρμακο οποιασδήποτε Φαρμακοποίας στο οποίο δεν θα είναι αλληλένδετες οι έννοιες του μέτρου και του υπολογισμού, μ' άλλα λόγια η δοσολογία και η δοσιμετρία παίζουν πρωταρχικό ρόλο.
Η Ελένη είναι προικισμένη από τον πατέρα της Δία με το χάρισμα της φιλομάθειας και έχει εκπαδευτεί στη χρήση των φαρμάκων δίπλα στην Πολύδαμνα, γυναίκα του βασιλιά της Αιγύπτου. Γι'αυτό ρίχνει μυστικά στα ποτήρια με το κρασί, του Μενέλαου και του Τηλέμαχου, που θρηνεί για τον πατέρα του, ένα φάρμακο, το νηπενθές, κατάλληλο να σβύνει τις πίκρες και γιατρεύει τους πόνους. (Οδύσσεια, Δ)
Ποιο είναι το φάρμακο αυτό μόνο να εικάσουμε μπορούμε. Στη Φυτολογία υπάρχει φυτό της Μεσογείου με το λαiκό όνομα νηπενθές και ίσως να πρόκειται για το όπιο, ουσία ναρκωτική, που κάνει το άτομο απαθές απέναντι στον ψυχοσωματικό πόνο. Πρόκειται για υγρή φαρμακομορφή, ίσως βάμμα, το οποίο εύκολα διαλύεται στο κρασί χωρίς να γίνεται αντιληπτό.
Κατά δήλωσή της, συναντιέται με τον Οδυσσέα, ήρωα προικισμένο εξίσου με αυτήν με το χάρισμα της μήτιος, της ευφυίας.
Κάποια στιγμή, προς το τέλος του έπους ο Οδυσσέας λέει:

ένεκα ριγεδανής Ελένης Τρωσίν πολεμίζω,
δηλαδή πολεμώ με τους Τρώες εξαιτίας της φρικτής (ριγεδανής) Ελένης.
(Ιλιάδα, Τ)

Ρίγος, ριγώ, ριγεδανή συνδέονται με την Ελένη και η ρίζα ριγ- παραπέμπει, με λίγη φαντασία στο γένος των φαρμακευτικών φυτών Origanum με διάφορα είδη, dictamus, majorana, vulgare, με θεραπευτικές ιδιότητες (σπασμολυτική τονωτική, αντιφλεγμονώδη).
Τα αθώα εκ πρώτης όψεως αυτά φυτά, κοινά της ελληνικής υπαίθρου, διεγείρουν τη μήτρα και προκαλούν συσπάσεις, όταν ληφθούν εσωτερικά σε μεγάλες δόσεις. Έχουμε λοιπόν το Origanum-Ρίγανη-ριγεδανή να συνδέεται με τη διακοπή της κύησης και με την Ελένη, υπεύθυνη για την απώλεια της ζωής πολλών ανθρώπων κατά τον Τρωικό πόλεμο.
Η αναφορά της Ρίγανης παραπέμπει σε άλλες δύο περιπτώσεις. Η μία έχει να κάνει με την αντισύλληψη ή έλεγχο της γονιμότητας όταν είναι επιθυμητές οι συσπάσεις της μήτρας, κάτι σαν το 'χάπι της επόμενης μέρας'. Η άλλη έχει να κάνει με τη λαiκή θεραπευτική, έργο του ιερατείου κατά την αρχαιότητα, στο οποίο ανήκαν και οι ποιητές, ίσως και ο Όμηρος.

Λωτοφάγοι
Ο Όμηρος, στην Ι ραψωδία της Οδύσσειας, αναφέρει τον καρπό ενός δέντρου σύμβολο του ναρκωμένου νου, της λησμονιάς και του λήθαργου. Πρόκειται για τον λωτό, ζουμερό και γλυκό καρπό, που τρώνε οι σύντροφοι του Οδυσσέα στη χώρα των ειρηνικών λωτοφάγων και ξεχνούν την επιστροφή στην πατρίδα. Η λέξη λωτός συναντάται και στην Ιλιάδα. Αυτός ο λωτός και στα δύο έπη δεν έχει τίποτε κοινό με τον λωτό-καρπό. Πρόκειται για τα φυτά Melilotus officinalis και Melilotus alba, το γνωστό τριφύλλι, συνηθισμένη ζωοτροφή αλλά και πηγή του αντιπηκτικού κουμαρίνη.
Όταν ο Οδυσσέας συναντά τον Αλκίνοο, καθώς αφηγείται τις ταλαιπωρίες του δίνει την ενδιαφέρουσα πληροφορία ότι οι Λωτοφάγοι τρώνε άνθη:

Μέρες εννιά παράδερνα μ'ανάποδους ανέμους στο ψαροθρόφο πέλαγο.
Τη δέκατη πια μέρα στους Λωτοφάγους πήγαμε, που 'χουν τροφή λουλούδια.
(Οδύσσεια, Ι)

Στη συλλογική συνείδηση ο λωτός φέρνει τη λησμονιά, εξασθενεί τη μνήμη, αμβλύνει τις αισθήσεις. Τόσο ο Σεφέρης όσο και ο Ελύτης αλλά και ο Tennyson τον αναφέρουν στα ποιήματά τους με αυτές τις ιδιότητες.
Τι συμβαίνει στ' αλήθεια; Οι Λωτοφάγοι τρώνε άνθη λωτού ενώ φιλεύουν με τον μελωμένο καρπό τους ξένους. Πρόκειται για δύο διαφορετικά είδη, το ένα νούφαρο υδρόβιο και είναι η Νymphea caerulea, της οποίας τα άνθη περιέχουν απομορφίνη, ουσία με ψυχοτρόπους ιδιότητες. Το άλλο είδος είναι δέντρο που ανήκει στο γένος Diospyrus, με πιο γνωστό το D.lotus, έχει γλυκό καρπό χωρίς νευροτρόπο ή ψυχοτρόπο δράση. Αυτός ο καρπός πρέπει να ήταν το δόλωμα για να πειστούν οι σύντροφοι να δοκιμάσουν και άνθη του λωτού-νούφαρου, δεδομένου ότι η περιεχόμενη στον γλυκό λωτό φρουκτόζη θα επικάλυπτε την πικρή γεύση της απομορφίνης. Είναι δε η απομορφίνη παράγωγο της μορφίνης, η οποία πρώτα διεγείρει και μετά παραλύει το Κ.Ν.Σ.
Είναι λογικό να αγωνιά ο Οδυσσέας και να θέλει να αποτρέψει τους συντρόφους από τη βρώση των ανθέων του λωτου, συνοδευόμενη από τη μελένια γλύκα των καρπών, επειδή ξέρει πως 'όποιος λησμονεί δεν θυμάται πια' και τότε πώς θα γυρίσουν στην Ιθάκη;

Κάποιοι θα κατηγορήσουν τη χημεία για απομυθοποίηση κάθε φορά που μπερδεύεται στα μονοπάτια της ποίησης. Κάποιοι, ψηλαφώντας την αλήθεια, βλέπουν να ανοίγονται νέοι αισθητηριακοί και πνευματικοί δρόμοι. Διαλέγουμε και παίρνουμε. Ο Όμηρος τους ικανοποιεί όλους.

Η Φαρμακοποιία του Ομήρου

Χριστίνα Γ. Φλόκα Φαρμακοποιός