Ομηρική Αλετρίς

Οι Νερόμυλοι του Λυρογιάννη

Βιογραφικό

υ Οδυσσείας

φήμην δ' ἐξ οἴκοιο γυνὴ προέηκεν ἀλετρὶς

πλησίον, ἔνθ' ἄρα οἱ μύλαι εἵατο ποιμένι λαῶν.

τῇσιν δώδεκα πᾶσαι ἐπεῤῥώοντο γυναῖκες

ἄλφιτα τεύχουσαι καὶ ἀλείατα, μυελὸν ἀνδρῶν·

αἱ μὲν ἄρ' ἄλλαι εὗδον, ἐπεὶ κατὰ πυρὸν ἄλεσσαν,

ἡ δὲ μί' οὔ πω παύετ', ἀφαυροτάτη δὲ τέτυκτο·        110

ἥ ῥα μύλην στήσασα ἔπος φάτο, σῆμα ἄνακτι·

Η ΑΡΧΗ

Ο άνθρωπος επινόησε την κίνηση μιας στρογγυλής πέτρας πάνω σε μια άλλη επίπεδη και χοντρόκοβε τα δημητριακά για να κάνει χυλό, γαλέτα, ζυμαρικά, ψωμί, αλλάζοντας έτσι ριζικά τις διατροφικές του συνήθειες.  Αργότερα χρησιμοποίησε τους χειρόμυλους , ιγδία (χαβάνια ή γουδιά) και τρίφτες.

Ο Όμηρος γράφει, στη ραψωδία Η, για το παλάτι του Αλκίνοου:

«Πενήντα μες τους πύργους του

Γυναίκες είχε αλέστρες

Όλες τους στο χειρόμυλο

Ξανθό σιτάρι αλέθουν», και στο πολύπαθο βασιλιά της Ιθάκης ,στη ραψωδία Υ αναφέρει:

«Και από το σπίτι σήκωσε

Φωνή γυναίκα αλέστρα

Που κει βρισκόντουσαν

Του αφέντη της οι μύλοι

Και δώδεκα δουλεύανε

Γυναίκες να τοιμάζουν

Κριθάλευρα, σιτάλευρα

Μεδούλι των ανθρώπων.

Οι άλλες σαν απάλεσαν

κοιμήθηκαν.Εκείνη όντας

αδύναμη, άλεθε το μύλο της ακόμα…»

Η αξιοποίηση της δυναμικής και κινητικής ενέργειας του νερού, με την εφέρευση του νερόμυλου, αναφέρεται από το Στράβωνα, το 60 π.χ. Όταν οι Ρωμαίοι κατάκτησαν την Ελλάδα χρησιμοποίησαν  τον κατακόρυφο υδροτροχό, τη λεγόμενη ροδάνη, σε σχέση με τον οριζόντιο υδροτροχό. Η κατασκευή του υδρόμυλου διέφερε από περιοχή σε περιοχή και ακολουθούσε τις τοπικές αρχιτεκτονικές συνθήκες, μεθόδους και χρήση υλικών. Σε όλους τους νερόμυλους τα στοιχεία που τον απαρτίζουν είναι: Η δέση, το αυλάκι ή μυλαύλακο, η χούρχουρη ή υδατόπυργος ή βαγένι, το σπίτι με τις μυλόπετρες, και ο χώρος της φτερωτής. Αποτελούσαν αναπόσπαστο τμήμα της τοπικής και οικονομικής ιστορίας και είναι αξιοπρόσεχτα διατηρητέα  μνημεία της προβιομηχανικής κοινωνίας και του λαϊκού πολιτισμού.

Η ΑΝΘΗΣΗ

Μετά την απελευθέρωση στην ηπειρωτική Ελλάδα υπήρχαν 6000 νερόμυλοι, στην Πελοπόννησο ήταν 2000 χιλιάδες και στην Αρκαδία έχουν καταγραφεί 450. Στη Μεσσηνία αρχίζει μια συστηματική μελέτη, κάπως καθυστερημένα, ενώ στη Δημητσάνα λειτουργεί υπαίθριο μουσείο υδροκίνησης , το οποίο έχει μουσειακό χαρακτήρα καθώς και στην Εφταπίτα του Αιγίου. Οι νερόμυλοι στην Πελοπόννησο ήταν ανατολικού τύπου, δηλαδή η φτερωτή τους ήταν οριζόντια και πολλοί λειτουργούσαν και ως λειτουρβιά, ή νεροτριβές, νεροπρίονα κ.λ.π .Πολλοί νερόμυλοι διέθεταν συστήματα συγκέντρωσης, μεταφοράς, αποθήκευσης και διοχέτευσης νερού. Εκτός από τα βασικά κτίσματα που ήταν απαραίτητα για κάθε νερόμυλο, υπήρχαν αποθηκευτικοί χώροι, χάνια (τόποι διαμονής) σταύλοι για τα διάφορα ζώα και κήποι για μποστανικά  και κηπευτικά. Για τους μυλωνάδες έχουν γραφεί πάρα πολλές ιστορίες και τους χαρακτηρίζουν θρησκευόμενους, ενημερωμένους, κουτσομπόληδες, κλέφτες, γυναικάδες, πλεονέκτες , αχόρταγους, καλόκαρδους και φιλόξενους.. Ο μυλωνάς, είναι ο μόνος που έχει αποκτήσει ακουστικές δεξιότητες. Καταλαβαίνει με το αυτί το κάθε τι που έχει σχέση με τη λειτουργία του μηχανισμού κίνησης και άλεσης του μύλου. «….Ο μυλωνάς ξυπνάει αμέσως, μόλις αλλάξει ρυθμό ο μύλος ή σταματήσει….», προκειμένου  να μας δείξει τις μυστικές και ακατέργαστες διεργασίες της ψυχής που μας παραπέμπει στην  «ψυχολογία» , ο Ευάγγελος Παπανούτσος.

ΤΟ ΤΕΛΟΣ

Οι περισσότεροι από τους νερόμυλους που λειτουργούσαν, σταμάτησαν στο τέλος της δεκαετίας του 60. Γιατί ο ηλεκτρισμός, ο κινητήρας, ο κυλινδρόμυλος είχαν μεγαλύτερη παραγωγικότητα, ευκολία,  και ο χώρος που χρειαζόταν ήταν ελάχιστος. Από τότε έχουν εγκαταλειφθεί οι περισσότεροι νερόμυλοι και άλλοι καταρρέουν στα βάθη των ποταμών , άλλοι καλύπτονται από πυκνή βλάστηση και ελάχιστοι έχουν χαρακτηριστεί διατηρητέα μνημεία.

Για τη διάδοση των ιστορικών και οικονομικών πληροφοριών, για τους νερόμυλους που αφορούν ιστορία, λαογραφία, γεωγραφία, οικονομία, αρχιτεκτονική έρευνα, είναι απαραίτητη η καταγραφή και συλλογή στοιχείων ,για κάθε μύλο.

Οι νερόμυλοι θα έπρεπε να χαρακτηριστούν  ιστορικά παραδοσιακά διατηρητέα μνημεία, πρέπει να ενδιαφερθεί η πολιτεία, γιατί ορισμένοι μπορούν να αποτελέσουν μνημεία φυσικού κάλους αναδεικνύοντας την περιοχή, στην οποία βρίσκεται. Οι περισσότερες περιοχές, που βρίσκονται νερόμυλοι είναι λησμονημένα ερείπια σε ρεματιές ποτάμια και φαράγγια. Ευτυχώς που υπάρχουν και ορισμένοι ρομαντικοί που έχουν κάνει σημαντικά βήματα σε πολλές περιοχές της Ελλάδος που έχουν αναστηλωθεί και λειτουργούν, γευόμενοι το ψωμί ολικής άλεσης το οποίο καταργεί το ζάχαρο και τη χοληστερίνη.

ΝΑ ΞΑΝΑΔΩΣΟΥΜΕ ΖΩΗ ΣΤΟΥΣ ΝΕΡΟΜΥΛΟΥΣ

Οι νερόμυλοι σαν  πολιτιστικό και φυσικό μνημείο , θα πρέπει να είναι  αντικείμενο μελέτης πολυεπιστημονικά. Εφορείες Αρχαιοτήτων, Υπουργείο Πολιτισμού, Φορείς και Ιδιώτες  να συνεργαστούν με όραμα και πρόγραμμα, για τη διάσωση, αποκατάσταση και προβολή τους. Είναι μια πράξη πολιτισμού με πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα, γιατί θα δημιουργεί στη συνέχεια πολιτισμό μέσα από την περιήγηση, τη μάθηση, τη γνώση, την ανακάλυψη, την συγκίνηση την ανάπαυση και την ψυχαγωγία.

ΓΕΝΗΜΑ  – ΑΛΕΣΜΑ – ΨΩΜΙ

Ένα από τα κυριότερα στοιχεία της διατροφής από την αρχαιότητα μέχρι και σήμερα είναι το ψωμί. Απαραίτητο για να φτιαχτεί είναι το αλεύρι. Έτσι οι μύλοι και προπαντός οι νερόμυλοι συνδέονται άμεσα με την μεταποίηση των δημητριακών σε αλεύρι, και είναι στενά συνδεδεμένοι με  τη ζωή του Ελληνικού λαού. Οι νερόμυλοι συνδέονται επίσης με το πνευματικό βίο, τα δημοτικά τραγούδια, παραδόσεις, παροιμίες, παραμύθια, αινίγματα, θρησκεία, ήθη, έθιμα, λατρευτικά, την κοινωνική ζωή, χώρος συγκέντρωσης συζητήσεων και ανταλλαγής ειδήσεων, οικονομικής δραστηριότητας, προξενιών, αγοροπωλησιών  κ.λ.π.

 Σήμερα οι νερόμυλοι κατάντησαν σιωπηλά καταφύγια για διάφορα είδη χλωρίδας και πανίδας, δείχνοντας έτσι την ερημωσή τους.

 Όσοι γλίτωσαν από τη φθορά του χρόνου και την καταστρεπτική μανία του ανθρώπου θα μας θυμίζουν  έναν κόσμο που πέρασε τον σκληρό αγώνα για την καθημερινή και στοιχειώδη επιβιωσή του. Η γνώση όμως, σε αυτόν τον πολιτισμό, δεν είναι μόνα απλά χρήσιμη αλλά και διδακτική απέναντι στην ευμάρεια και τον καταναλωτισμό. Η καθημερινή τους ζωή κυλούσε μέσα από το πανδαιμόνιο φωνών και ήχων από ανθρώπους, ,ζώα, και τη λειτουργία του νερόμυλου, της χούρχουρης,  της φτερωτής και των λιθαριών. Ήταν μια πολύβουη κοινωνία που θύμιζε παζάρι και κυκλοφορούσαν τα νέα από στόμα σε στόμα , ολόκληρης της περιοχής.

Η ζωή του μυλωνά σήμερα έμεινε μόνο στις αναμνήσεις και στις διηγήσεις καθώς ελάχιστοι έχουν απομείνει στο χώρο.

Στην εποχή τους, απανταχού στην Ελλάδα και την περιοχή μας οι νερόμυλοι γνώρισαν μεγάλη ανάπτυξη, κοντά στα μέρη όπου το φυσικό περιβάλλον προσφερόταν για τη λειτουργία τους. Απετέλεσαν τις φυσικές μεταποιητικές επιχειρηματικές  μονάδες της εποχής. Στους νερόμυλους τα δημητριακά, λούπινα βαλανίδια κ.λ.π. θα αλεστούν με τη δύναμη του νερού και θα γίνουν προϊόντα κατάλληλα για τη διατροφή ανθρώπων και ζώων.

Σήμερα οι νερόμυλοι αποτελούν μνημεία μιας άλλης εποχής αφού τα σημερινά δεδομένα του τρόπου ζωής και διατροφής άλλαξαν με το ξέσπασμα της βιομηχανικής επανάστασης και στην αλλαγή του τρόπου διατροφής μας. Οι περισσότεροι νερόμυλοι στέκονται ως στοιχειωμένα ντουβάρια κρυμμένοι μέσα στο πυκνό πράσινο, των ρεματιών, χωρίς την παρουσία της  ανθρώπινης ζωής, ερημικοί, περιμένοντας θα έλεγε κανείς, κάποιους από τους νεώτερους, αφού ξεχάστηκαν από τους μεγάλους ,να τους ανακαλύψουν και να αναδείξουν την αλλοτινή τους,  φυσική ομορφιά.
Περιμένοντας κάποιους πολίτες ή κάποιες αρχές να ασχοληθούν μαζί τους. έχουν γράψει ιστορία, έχουν προσφέρει με την λειτουργία τους, έχουν εκθρέψει γενιές και γενιές και έχουν αξιοθαύμαστη αρχιτεκτονική τέχνη, το κτίριο το μυλάλαυκο και η δέση. Δυστυχώς ορισμένοι, όχι όλοι, οι τόποι γύρω από τους νερόμυλους μπορούν σήμερα να αποτελέσουν χώρους επίσκεψης αφού διαθέτουν πλούσιο πράσινο με πανύψηλα δένδρα, άφθονο νερό, και την απόλυτη ηρεμία μέσα στον καθάριο φυσικό ορίζοντα. Στοιχείο απαραίτητο για τον σημερινό άνθρωπο, ο οποίος αναζητά τις φυσικές πηγές, το φυσικό τρόπο ζωής και όχι αδίκως χρειάζεται η ανακατασκευή τους, η αναπλασή τους . Μήπως κάποια μέρα φθάσουμε στην ανάγκη να επαναλειτουργήσουμε αυτές τις φυσικές παραγωγικές μονάδες αφού τα άλευρα του νερόμυλου είναι αναντίρρητα σπουδαία τροφή για τον σημερινό άνθρωπο καταναλωτή γι’ αυτόν που αναζητά τον πραγματικό άρτο, τον …. Επιούσιο. Η επαναλειτουργία του μύλου , στο Δυρράχιο, στη Μεσσηνία από τους αδελφούς  Πελεκάση καθώς και σε άλλες περιοχές, Πλατανιώτισα Αιγίου, Πλανητέρο Κλειτορίας και αλλού, είναι γεγονός.

Ο τελευταίος  μυλωνάς στη Βαλύρα ήταν ο Βασίλης Μανιάτης, διέθετε δε και κινηματογράφο σε μόνιμη αίθουσα προβολής και περιφερόταν και στα διάφορα χωριά της Μεσσηνίας. Το ίδιο όνομα υπήρχε στο νερόμυλο  στα ΓΑΚ   το 1827.

 Ομηρικοί Νερόμυλοι